«Τάκης Ζενέτος: Ένας ουτοπικός «αβάν-γκαρντ» οραματιστής»

 

«Θα οικοπεδοποιήσουμε τον αέρα. Η κατοικία θα είναι μία προκατασκευασμένη μονάδα που θα τοποθετείται σε τεχνητά επίπεδα που θα επαναλαμβάνουν τον φλοιό της γης και το ύψος της ατμόσφαιρας, αυξάνοντας έτσι την έκταση του»[1].

Τ. Ζενέτος

«Τάκης Ζενέτος: Ένας ουτοπικός «αβάν-γκαρντ» οραματιστής»

Γράφει ο Δημήτρης Β. Καρέλης*

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή 

Ενότητα 1^η: Τάκης Ζενέτος: Ένας ουτοπικός  «αβάν-γκαρντ» οραματιστής; 

Ενότητα 2^η: Το ιδεατό και το πραγματικό για τον Ζενέτο 

Ενότητα 3η: «Αγία Γαλήνη» - «Πλακιάς»: Οι εσωτερικές αντιφάσεις του αρχιτέκτονα Ζενέτου σε σχέση με το ελληνικό τοπίο

Ενότητα 4^η: Η συμβατότητα του ηρωικού Ζενέτειου μοντερνισμού με το ελληνικό μνημειακό και φυσικό τοπίο

Συμπέρασμα 

Βιβλιογραφία 

Ιστογραφία  

Παράρτημα εικόνων 

Εισαγωγή

Ο αρχιτέκτονας Τάκης Ζενέτος, ένας ταλαντούχος οραματιστής, με φουτουριστικές και ίσως για την εποχή του ουτοπικές ιδέες, αποδεικνύει λίγες δεκαετίες μετά το θάνατό του πως ή ήταν ευφυής και έβλεπε μακριά ή απλώς προφήτευε τα γεγονότα. 

Στην πρώτη ενότητα της εργασίας αυτής θα παρουσιάσουμε σύντομο βιογραφικό του Τάκη Ζενέτου, στη δεύτερη ενότητα θα σχολιάσουμε το πως ο Ζενέτος εφαρμόζει στο υλοποιημένο «επίγειο» έργο του σχεδιαστικές αρχές από «ηλεκτρονική πολεοδομία» του και συγκεκριμένα στο «Στρογγυλό» σχολείο του Αγίου Δημητρίου Αττικής, στην τρίτη ενότητα θα διακρίνουμε τις εσωτερικές αντιφάσεις του αρχιτέκτονα απέναντι στη σχέση της αρχιτεκτονικής του με το ελληνικό τοπίο, με αφορμή την πρότασή του για την τουριστική αξιοποίηση της περιοχής της νότιας παράκτιας ζώνης του Ρεθύμνου  και τους οικισμούς Αγία Γαλήνη και Πλακιά και στην τέταρτη ενότητα θα συζητήσουμε τη συμβατότητα του ηρωικού Ζενέτειου μοντερνισμού με το ελληνικό μνημειακό και φυσικό τοπίο. 

Ενότητα 1^η: Τάκης Ζενέτος: Ένας ουτοπικός  «αβάν-γκαρντ» οραματιστής;

 Εικόνα 1 - Ο Τάκης Ζενέτος

Ο Τάκης (Παναγιώτης) Ζενέτος, ο οραματιστής αρχιτέκτονας που ανήκει στον κύκλο των διεθνών πρωτοπόρων του μοντερνισμού της δεκαετίας του ’60, γόνος εύπορης οικογένειας κοσμηματοπωλών, γεννήθηκε στην Αθήνα το 1926 και σπούδασε Καλές Τέχνες στην Ecole des Beaux-Arts του Παρισιού, μαθητής του Λε Κορμπυζιέ, από όπου αποφοίτησε το 1954.[2]

Μεγάλο αντίκτυπο στο έργο του, το οποίο χαρακτηρίζεται από τη χρήση της προκατασκευής, την ευελιξία και την κινητικότητα, το σχεδιασμό βιώσιμων ενεργειακά κτιρίων, την ανακύκλωση και εξοικονόμηση υλικών και ενέργειας, την προσαρμογή στο φυσικό περιβάλλον και τη χρήση της τεχνολογίας, είχε και η ζωή του στη ζωντανή ατμόσφαιρα της πρωτοποριακής καλλιτεχνικής και πολιτιστικής μεταπολεμικής περιόδου στο Παρίσι.[3] Από τα σημαντικότερα έργα του, μεταξύ 1953 και 1977, είναι ο σχεδιασμός του εργοστασίου ζυθοποιίας «ΦΙΞ» στην λεωφόρο Συγγρού των Αθηνών μαζί με τον Μαργαρίτη Αποστολίδη, το μεταλλικό θέατρο του Λυκαβηττού (1965), το «Στρογγυλό σχολείο» στον Αγ. Δημήτριο (1969), και η «Κατοικία στο Καβούρι» (1961), που πλέον έχει κατεδαφιστεί, με τον Μαργαρίτη Αποστολίδη.[4] Με το βλέμμα στο μέλλον, από τους νεότερους θεωρητικούς και πρωτοπόρος της διεθνούς avant-garde, το ερευνητικό του έργο ήταν σχετικό με την μελλοντική εξάπλωση της ηλεκτρονικής κουλτούρας και είχε ως αποτέλεσμα το όραμά του για την πόλη του μέλλοντος με τίτλο Ηλεκτρονική Πολεοδομία (1971) και υποστήριζε ότι η ανθρώπινη κατοικία πρέπει να είναι το υψηλότερο και «πλέον πολυτελές προϊόν του σύγχρονου πολιτισμό», θεωρούσε δε απαραίτητη την κατάργηση του κύβου κουτιού της μοντέρνας κατοικίας.[5] Ο Τάκης Zενέτος ολοκλήρωσε συνολικά 120 δημιουργίες, όπως το χωροταξικό σχέδιο του Λεκανοπεδίου Αττικής, αρκετά βιομηχανικά κτήρια, αλλά και σημαντικές πολυκατοικίες και μονοκατοικίες.[6] Ο Τάκης Ζενέτος είχε τραγικό και απρόσμενο τέλος καθώς αυτοκτόνησε το 1977 πέφτοντας από παράθυρο του γραφείου του στο Κολωνάκι.[7]

Εικόνα 2 - Το Στρογγυλό σχολείο του Ζενέτου στον Άγιο Δημήτριο

Ενότητα 2η: Η σχέση ανάμεσα στο ιδεατό και το πραγματικό στον Ζενέτο

 Ο Τάκης Ζενέτος, προοδευτικός και οραματιστής, βρέθηκε πολύ μπροστά από την εποχή του καθώς διέκρινε από νωρίς πως μόνο η εξέλιξη και οι επερχόμενες τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών μπορούσαν να σώσουν τα αστικά κέντρα, που έμπαιναν σε τροχιά οικοδομικού κορεσμού.[8] Το 1969 ο Ζενέτος έγραφε για την ηλεκτρονική πολεοδομία και τις τηλε-ενέργειες: «Οι πόλεις μας ξόφλησαν. Έτσι όπως τις έχτισε η τρισδιάστατη πολεοδομία καταστράφηκαν. Έγιναν αποκλειστικοί χώροι της υπερτροφικής τριτογενούς παραγωγής. Σωτηρία υπάρχει μόνο στην Ηλεκτρονική. Αυτή μπορεί να φέρει την Ειρήνη στις πόλεις με τα εκατομμύρια κατοίκους. Έχουμε διαθέσιμες τις τεχνικές. Είναι οι κάθε λογής  τηλενέργειες: Τηλεδιεκπεραίωση, τηλε-εργασία, τηλε-εξυπηρέτηση και τηλε-επαφές.»,[9] για να συμπληρώσει τρία χρόνια αργότερα: «Η ορθή εφαρμογή της τεχνολογίας μπορεί να είναι η μόνη βραχυπρόθεσμη λύση στα προβλήματα των πόλεων, γιατί θα χρειαστεί πολύς καιρός για να ελέγξουμε την αύξηση του πληθυσμού… Γιατί άραγε να μην μπορούν οι άνθρωποι να αστικοποιούνται ηλεκτρονικά…».[10] Για να λυθεί το ζήτημα όπως το περιγράφει σχηματικά, ο Τάκης Ζενέτος προτείνει φουτουριστικά σχέδια κατασκευής πόλεων, τα οποία αγγίζουν την επιστημονική φαντασία. Ως μία λύση προβλέπει σύστημα χωροδικτυώματος από τεταμένα καλώδια, όπως ένας ιστός αράχνης, που θα περιέχει κατακόρυφες κηπουπόλεις σε συνδυασμό με πυκνά δίκτυα εξελιγμένων μέσων τηλεπικοινωνίας και τηλε-ενεργειών, απελευθερώνοντας, όπως ο ίδιος λέει, τον άνθρωπο από την ανάγκη της καθημερινής μεταφοράς του σώματός του σαν φορέα πληροφοριών στο χώρο εργασίας του, μια πρώιμη αλλά προφητική περιγραφή της τηλεργασίας.[11] Στο προτεινόμενο σύστημα δικτυώματος καλωδίων  το έδαφος αφήνεται τελείως ελεύθερο στη φυσική του κατάσταση και χάρη στο συνεχές σύστημα ισορροπίας του, η πόλη απλώνεται πάνω από δάση, λίμνες, ποτάμια, θάλασσες.[12] Προβλέπει επίσης πως τα τελειοποιημένα μέσα «τηλεπικοινωνιών – τηλενεργειών – τηλεπληροφοριών» θα εξαφανίσουν την σημασία του τόπου διαμονής, σχεδόν μισό αιώνα πριν την ευρεία χρήση των νέων τεχνολογιών, όπως το internet ή το skype.[13]

Το 1969 ξεκίνησε την κατασκευή ενός από τα πλέον χαρακτηριστικά δημιουργήματά του, το «Στρογγυλό» σχολείο του Αγίου Δημητρίου Αττικής, που στεγάζει το 1^ο Γυμνάσιο και Λύκειο της περιοχής, βλέποντας το μέλλον στην κοινωνία της πληροφορικής και στις ψηφιακές τεχνολογίες, σχεδιάζοντας, όπως ο ίδιος έλεγε, «ένα χώρο ενιαίο που να μπορεί να εξελίσσεται συνεχώς και έπειτα από χρόνια να μπορεί να πάρει μια νέα μορφή».[14] Ο Ζενέτος μελέτησε για ένα εξάμηνο την εκπαίδευση ανά τον κόσμο και την διεθνή βιβλιογραφία για να ενημερωθεί στις νέες τάσεις και κατέληξε στην κατάργηση της γραμμικής διάταξης που διασπά τον χώρο, δημιούργησε υψηλών προδιαγραφών υποδομές και σχεδίασε αίθουσες για εκπαιδευτική τηλεόραση, στις απαρχές ακόμη των τηλεοπτικών εκπομπών στην Ελλάδα, μεγάλες αίθουσες με μεγεθυντικό προβολέα τηλεοπτικής μετάδοσης, υψηλής τεχνολογίας για την εποχή, τύπου Cybernox Telebeam για προβολές ταυτόχρονα σ’ όλο το σχολείο, καθώς επίσης και μονάδες συνδεδεμένες με ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες και άλλες οπτικοακουστικές πηγές πληροφοριών.[15] Το κτήριο είναι κυκλικό με εσωτερικές αυλές, οι «διαστημικές» περσίδες που εξέχουν επιτρέπουν την είσοδο του ήλιου και τον σωστό φωτισμό των αιθουσών, επίσης η σχεδίασή του αλλάζει τη δομή της εκπαίδευσης καθώς και το μοντέλο της τάξης.[16]

Η σχεδιαστική και κατασκευαστική του τελειότητα που έρχεται από το μέλλον, δεν θα αναγνωριστεί σ’ όλη της την μεγαλοπρέπεια καθώς ελάχιστοι μπορούν εκείνη την εποχή να αντιληφθούν την χρησιμότητα όλων όσων έχει προβλέψει ο Ζενέτος. Στο εκτός ελληνικής πραγματικότητας έργο του ο Τάκης Ζενέτος, προσπάθησε να συγκεράσει τη συμβατική αρχιτεκτονική με στοιχεία του δικού του φουτουριστικού οράματος της «Ηλεκτρονικής Πολεοδομίας», κάτι που προφανώς δεν γινόταν κατανοητό και πιθανώς ενόχλησε κάποιους «άσπονδους φίλους».

Εικόνα 3 - Μονόσπιτο στο Καβούρι

Εικόνα 4 - Μοντέλο της Αγίας Γαλήνης

Ενότητα 3η: «Αγία Γαλήνη» - «Πλακιάς»: Οι εσωτερικές αντιφάσεις του αρχιτέκτονα Ζενέτου σε σχέση με το ελληνικό τοπίο.

Ενεργή παρέμενε η Ελληνική ευαισθησία έναντι τόσο του πολιτιστικού όσο και του φυσικού τοπίου στην αρχιτεκτονική, εκδηλωμένη πάντως με μια αναποτελεσματική αγωνία από την Κοσμητεία Τοπίου αλλά και κάποιους επιφανείς αρχιτέκτονες όπως ο Δημήτρης Πικιώνης, η οποία πάντως κάμφθηκε μπροστά στην ρετσινιά της ουτοπίας, αφήνοντας τη «ρεαλιστική» λογική να θριαμβεύσει.[17] Κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1960, βλέπουμε πως το «Αρκαδικό» πρότυπο της εποχής προσλάμβανε τρεις μορφές σε σχέση με το τοπίο: Την μορφή της «Πικώνειας χειροποίητης παραδοσιακής πόλης» τύπου Αιξωνής, της «αριστοκρατικής αποκλειστικότητας» με την αρχοντική, λευκή πολυτελή απλότητα του Βαλσαμάκη και τέλος, εκείνη του αρχιτέκτονα Ζενέτου, που «λογοκρίνει το ανθρώπινο ίχνος, το οποίο μεταφέρει από το έδαφος σε μια εναέρια πολεοδομία».[18]

Η επιλογή του Ζενέτου, αναφορικά με το τοπίο, κατέληξε σε «επί χάρτου ασεβή αποτελέσματα», όπως στην περίπτωση του Ρεθύμνου, αλλά εκείνος είχε το ταλέντο και την δυνατότητα να «αγκαλιάσει με ενόραση και δυναμισμό πολλές χωρικές κλίμακες, από τη  μικροκλίμακα στη μακροκλίμακα».[19] Οι δομές του Ζενέτου κινούνται προς ένα διαφορετικό τουριστικό μοντέλο, μακριά από τα «δωμάτια καπιταλιστικής θέας» του ξενοδοχείου Hilton, ενώ ο ίδιος ονειρευόταν μια Ελλάδα αναπτυγμένη τεχνολογικά, καθώς η λειτουργική, τεχνικά άρτια μορφή ήταν το ζητούμενο στη δεκαετία του 1960.[20] Ο Τάκης Ζενέτος επηρεάστηκε θετικά από τον J. Stierlin οδηγούμενος σε «κατασκευαστικό εξπρεσιονισμό» και «τεχνολογικό μεσσιανισμό».[21]

Κατά τα έτη 1966-67 το γραφείο του Τάκη Ζενέτου εκπονεί δύο μελέτες για λογαριασμό της Υπηρεσίας Περιφερειακής Ανάπτυξης Κρήτης του τότε Υπουργείου Συντονισμού, για την ανάπτυξη δύο νέων οικισμών στην περιοχή του νοτίου Ρεθύμνου, την «Αγία Γαλήνη» και τον «Πλακιά», μελέτες που έμελλε να δώσουν το έναυσμα για συζήτηση και να αποτελέσουν καινοτόμο προηγούμενο στη διαχείριση και ανάπτυξη των οικισμών της υπαίθρου στην Ελλάδα.[22] Σύμφωνα με το σχέδιο, στην «Αγία Γαλήνη» θα αποδίδονταν ο ρόλος του «αστικού τουριστικού κέντρου», με αρχικά 2.000 κατοίκους, με προβλεπόμενη επέκταση στις 6000 μετά την ολοκλήρωση του σχεδίου, ενώ στον «Πλακιά» ένας «αυτόνομος τουριστικός οικισμός».[23] Ο Τάκης Ζενέτος σχεδίασε τα δύο έργα στο συγκεκριμένο πλαίσιο και ο σχεδιασμός της Αγίας Γαλήνης επικεντρώθηκε ως «αστικό κέντρο της νότιας Κρήτης», με τη μετατροπή των δύο ανατολικών λόφων του υφιστάμενου χωριού, ενώ η μήκους 1.200 μέτρων παραλία του Πλακιά παραμένει «πλήρως ανέπαφη και έρημη, διατηρώντας τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της», ενώ όλες οι αθλητικές εγκαταστάσεις, εστιατόρια και νυχτερινά κέντρα θα κατασκευάζονταν στην ενδοχώρα.[24] Το μικρό χωριό με χαμηλά κτίρια και συνολικά 300 κλίνες σχεδιάστηκε πάνω στο λόφο, ο υφιστάμενος οικισμός Μύρθιος θα επεκτείνονταν με βίλες, ενώ ένα ξενοδοχείο («Λακοτά») το οποίο θα φιλοξενούσε 1.500 κλίνες, σχεδιάστηκε στο βραχώδες τμήμα.[25]

Ο ιδιοφυής αρχιτέκτονας, φανατικά παθιασμένος με το Ελληνικό χώμα, κατέθεσε μια ουτοπική, επιθετική και πρωτοποριακή πρόταση, προτείνοντας να διατηρηθεί άσπιλη και αμόλυντη η μορφή του με κατασκευές αναρτημένες σε πλαγιές, από σημειακές στηρίξεις που όμως θα κατέστρεφαν τους ορίζοντες με ασεβή τρόπο προς το τοπίο.[26] Αυτό έρχεται σε πλήρη αντίφαση με τη θέση του πως το άγριο και παρθένο τοπικό περιβάλλον σπανίζει, ιδιαιτέρως μετά την καταστροφική αστικοποίηση των ακτών της Δυτικής Μεσογείου, επίσης παρουσιάζει εμφανή αδυναμία για κατασκευάσιμο χώρο.[27] Ακόμη, ο απόλυτα κατακόρυφος σχεδιασμός, αν και θυμίζει τα Αθωνικά μοναστήρια, είναι επίσης ασεβής προς τα έντονα περιγράμματα του χώρου, τους κωνικούς λόφους με την ηφαιστειακή ένταση, τα φαράγγια με τους χείμαρρους, αλλά και την ριζική εναλλαγή του Αιγιακού με το Λυβικό τοπίο, με τις ελιές και τους φοίνικες, ακόμη και η προσπάθειά του να εξοστρακίσει την ανθρώπινη παρουσία, υπέρ ενός παρθένου τοπίου, τελικά αποτυγχάνει.[28] Στην πρότασή του πάντως πρυτανεύει η προστασία του τοπίου, ακόμη και κατά την εφαρμογή πρωτοποριακών σχεδιαστικών συλλήψεων, σε ευαίσθητους περιβαλλοντολογικά χώρους.[29]

Εικόνα 5 - Σπίτι στο Ψυχικό

Εικόνα 6 - Φαράγγι Κοτσιφού, σχέδιο του φράγματος ανεμόμυλων

Ενότητα 4η: Η συμβατότητα του Ζενέτειου μοντερνισμού με το ελληνικό μνημειακό και φυσικό τοπίο.

Στην ένταξη στο περιβάλλον ή τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος για την ανάδειξη του έργου, ο Τ.Χ. Ζενέτος αντιμετώπιζε το πρόβλημα με δύο τρόπους. Όταν το περιβάλλον είχε ιδιαίτερο χαρακτήρα και ενδιαφέρον, μελετούσε κατασκευές που δεν θα αλλοίωναν το έργο, δηλαδή πολύ ελαφρές κατασκευές ώστε να μην προβάλλονται, όπως στην περίπτωση των βράχων του Πλακιά, κι όταν το περιβάλλον ήταν αδιάφορο ή ουδέτερο, τότε τόνιζε το έργο, όπως για παράδειγμα το υποκ. της Εθνικής Τράπεζας στη βιομηχανική ζώνη της Θεσσαλονίκης, ή ακόμα έκανε ριζικές παρεμβάσεις, προέβαινε ο ίδιος στη διαμόρφωση του χώρου που θα υποδεχόταν το έργο, όπως στις κατοικίες στο Ψυχικό και το Λαγονήσι.[30]

Ο Ζενέτος, με θεμέλιο την γεωμορφολογία, προσεγγίζει τα άυλα στοιχεία, την κίνηση του αέρα και τη θάλασσα, με την ίδια στάση που σχεδιάζει πτυχώσεις, επεκτάσεις και ανασκαφές σε ολόκληρα βουνά και όπως στην Ηλεκτρονική Πολεοδομία του, τα πράγματα πρέπει να προσαρμόζονται στις προσταγές των συνθηκών, με παρόντα τον ανθρώπινο παρεμβατισμό και τη φύση να επιβάλλει τη δική της άποψη, δημιουργώντας ένα νέο τοπίο με μικτά τεχνητά και φυσικά υλικά.[31]

Στο πρωτοποριακό σχέδιο του Ζενέτου για το άγριο τοπίο του Πλακιά προβλέπονται ακόμη και ειδικά σχεδιασμένες ανεμογεννήτριες (φράγμα ανεμόμυλων), τοποθετημένες εκατέρωθεν του φαραγγιού του Κοτσιφού, ως τεχνικά μέτρα εξουδετέρωσης των ισχυρών βόρειων ανέμων, με σεβασμό όμως στον περιβάλλοντα χώρο, οι οποίες θα τροφοδοτούν παράλληλα με ενέργεια την περιοχή, μετατρέποντας το αρνητικό στοιχείο σε πλεονέκτημα.[32]

Ο αρχιτέκτονας και ζωγράφος Δημήτρης Πικιώνης, είχε εμμονή με το τοπίο και τον γεωφυσικό περίγυρο καθώς, όπως παρατηρούσε ο Ζήσιμος Λορεντζάτος: «Η αρχιτεκτονική του Πικιώνη βγαίνει κατ' ευθείαν μέσα από τη γη. Και μαζί ο αρχιτέκτονας».[33] Ο Πικιώνης είχε εισάγει στην Ελλάδα θεωρίες αισθητικής του 19^ου αιώνα και επιστρέφοντας από τις σπουδές του στο Μόναχο και το Παρίσι, συνδέθηκε με το κίνημα για την επιστροφή στις ρίζες, έκανε πειραματισμούς με το «μοντέρνο κίνημα», για να καταφύγει τελικά σε μια δημιουργική αναβίωση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής ενταγμένης σε ευρύτερα πρότυπα.[34]

 Συμπέρασμα

Πεμπτουσία της προσφοράς του Τάκη Ζενέτου στην αρχιτεκτονική είναι η πολεοδομική έρευνα και η πρότασή του για την «Ηλεκτρονική Πολεοδομία», όπου εντάσσει στην καθημερινότητα του ανθρώπου ήδη από το 1962, επιτεύγματα της τεχνολογίας και της ηλεκτρονικής των κατοπινών χρόνων, δηλαδή σχεδόν μισό αιώνα νωρίτερα.

Εικόνα 7 - Αναρτημένη πόλη, από την Ηλεκτρονική Πολεοδομία του Ζενέτου

 Βιβλιογραφία

• Γιαμπουλάκης Χρήστος, «Εν Τύπω», Φύλλο 4, Εφημερίδα, Το «Στρογγυλό» του Τάκη Ζενέτου, Άγιος Δημήτριος, Παρασκευή 13-6-2014, σελ. 8.
• Ζενέτος Τάκης, «Ηλεκτρονική Πολεοδομία», Αρχιτεκτονικά θέματα, ετήσια επιθεώρηση, Αθήνα 1973.
• Λουκάκη Αργυρώ B., Μεσογειακή πολιτιστική γεωγραφία και αισθητική της ανάπτυξης - Η περίπτωση του Ρεθύμνου, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 2007.
• Δουμάνης Ορέστης, Τάκης Χ. Ζενέτος, 1926-1977, Έκδοση «Αρχιτεκτονικών Θεμάτων», Αθήνα 1978.
• Φιλιππίδης Δημήτρης, «Μύθοι του σημερινού Αιγαίου - Το Αιγαίο: μια διασκορπισμένη πόλη», 10^η Διεθνής Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, Αθήνα 2006.
• Φιλιππίδης Δ., Τέχνες Ι: Εικαστικές Τέχνες, Επισκόπηση της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας. Ιστορία της Ελληνικής και Πολεοδομίας, ΕΑΠ, Πάτρα 2001.

 Ιστογραφία

• «Γκρέκα», μηνιαίο περιοδικό ποικίλης ύλης, http://grekamag.gr, Το Στρογγυλό του Τάκη Ζενέτου, προσπ. 25-4-2015.
• GreekArchitects.gr, Το e-περιοδικό για την αρχιτεκτονική, http://www.greekarchitects.gr , Αφιερώματα, Δημήτρης Πικιώνης, προσπ. 26-4-2015.
• Ελληνική DBpedia, http://el.dbpedia.org, προσπ. 25-4-2015.
• MAS Context, quarterly journal (τριμηνιαίο περιοδικό), http://www.mascontext.com, Takis Zenetos Unbuilt Tropes, προσπ. 25-4-2015.
• Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, https://www.arch.ntua.gr, Τάκης Ζενέτος: Μέγαρον Γραφείων Βουκουρεστίου και Σόλωνος, προσπ. 25-4-2015.
• Χεκίμογλου Αχιλλέας, Όταν ο Τάκης Ζενέτος οραματιζόταν τις «έξυπνες πόλεις», http://www.tovima.gr/, δημοσίευση  14/09/2013, προσπ. 25-4-2015. 

Παράρτημα εικόνων 

Εικόνα 1: Τακης Χ. Ζενέτος, 1926-1977 - Takis Ch. Zenetos, 1926-1977, Έκδοση «Αρχιτεκτονικών Θεμάτων», Αθήνα 1978, σελ. 7.

Εικόνα 2: Εικόνα 2 - Το Στρογγυλό σχολείο του Ζενέτου στον Άγιο Δημήτριο, http://slideplayer.gr, προσπ. 26-4-2015.

Εικόνα 3: Μονόσπιτο στο Καβούρι-Τ. Χ. Ζενέτος, Μ. Χ. Αποστολίδης -Σύγχρονη Ελληνική Αρχιτεκτονική; Αρχιτεκτονική Μάϊος - Ιούν. 1964 έτ. Η' - τεύχ. 45 σ. 30-37.

Εικόνα 4:  MAS Context, quarterly journal (τριμηνιαίο περιοδικό), http://www.mascontext.com , Takis Zenetos Unbuilt Tropes, προσπ. 25-4-2015. 

Εικόνα 5: - Σπίτι στο Ψυχικό- Αρχιτεκτονική Μάρτ. - Απρ. 1966 έτ. 10ον, τεύχ. 56 σ. 48-51.

Εικόνα 6: - Φαράγγι Κοτσιφού, σχέδιο του φράγματος ανεμόμυλων, MAS Context, quarterly journal, ό.π., προσπ. 25-4-2015.

Εικόνα 7 :- Αναρτημένη πόλη, από την Ηλεκτρονική Πολεοδομία του Ζενέτου Αρχιτεκτονική Μάρτ. - Απρ. 1970.

---

[1] Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, https://www.arch.ntua.gr/, Τάκης Ζενέτος: Μέγαρον Γραφείων Βουκουρεστίου και Σόλωνος, προσπ. 25-4-2015.

[2] Ελληνική DBpedia, http://el.dbpedia.org, προσπ. 25-4-2015.

[3] MAS Context, quarterly journal (τριμηνιαίο περιοδικό), http://www.mascontext.com, Takis Zenetos Unbuilt Tropes, προσπ. 25-4-2015.

[4] Ελληνική DBpedia, ό.π., προσπ. 25-4-2015.

[5] MAS Context, quarterly journal, ό.π., προσπ. 25-4-2015.

[6] Ελληνική DBpedia, ό.π., προσπ. 25-4-2015.

[7] Ελληνική DBpedia, ό.π., προσπ. 25-4-2015.

[8] Χεκίμογλου Αχιλλέας, Όταν ο Τάκης Ζενέτος οραματιζόταν τις «έξυπνες πόλεις», http://www.tovima.gr/, δημοσίευση  14/09/2013, προσπ. 25-4-2015.

[9] Χεκίμογλου Αχιλλέας, ό.π., προσπ. 25-4-2015.

[10] Από το κύριο άρθρο του Τάκη Ζενέτου στο Science, 18 Φεβρουαρίου 1972: «Παλαιές πόλεις, νέες πόλεις, όχι πόλεις».

[11] Ζενέτος Τάκης, «Ηλεκτρονική Πολεοδομία», Αρχιτεκτονικά θέματα, ετήσια επιθεώρηση, Αθήνα 1973, σελ. 112-113.

[12] Ζενέτος Τάκης, «Ηλεκτρονική Πολεοδομία», ό.π., σελ. 112-113.

[13] Ζενέτος Τάκης, «Ηλεκτρονική Πολεοδομία», ό.π., σελ. 112-113.

[14] «Γκρέκα», μηνιαίο περιοδικό ποικίλης ύλης, http://grekamag.gr/54306/, Το Στρογγυλό του Τάκη Ζενέτου, προσπ. 25-4-2015.

[15] Γιαμπουλάκης Χρήστος, Εν Τύπω, Φύλλο 4, Εφημερίδα, Το «Στρογγυλό» του Τάκη Ζενέτου, Άγιος Δημήτριος, Παρασκευή 13-6-2014, σελ. 8.

[16] Γιαμπουλάκης Χρήστος, ό.π., σελ. 8.

[17] Λουκάκη Αργυρώ B., Μεσογειακή πολιτιστική γεωγραφία και αισθητική της ανάπτυξης - Η περίπτωση του Ρεθύμνου, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 2007, σελ. 110.

[18] Λουκάκη Αργυρώ B.,, ό.π., σελ. 110-111.

[19] Λουκάκη Αργυρώ B.,, ό.π., σελ. 111.

[20] Λουκάκη Αργυρώ B.,, ό.π., σελ. 111.

[21] Λουκάκη Αργυρώ B.,, ό.π., σελ. 111.

[22] MAS Context, quarterly journal, ό.π., προσπ. 25-4-2015.

[23] MAS Context, quarterly journal, ό.π., προσπ. 25-4-2015.

[24] MAS Context, quarterly journal, ό.π., προσπ. 25-4-2015.

[25] MAS Context, quarterly journal, ό.π., προσπ. 25-4-2015.

[26] Λουκάκη Αργυρώ B.,, ό.π., σελ. 394.

[27] Λουκάκη Αργυρώ B.,, ό.π., σελ. 394.

[28] Λουκάκη Αργυρώ B.,, ό.π., σελ. 394.

[29] Λουκάκη Αργυρώ B.,, ό.π., σελ. 394.

[30] Δουμάνης Ορέστης, Τάκης Χ. Ζενέτος, 1926-1977, Έκδοση «Αρχιτεκτονικών Θεμάτων», Αθήνα 1978, σελ. 12-13.

[31] Φιλιππίδης Δημήτρης, «Μύθοι του σημερινού Αιγαίου - Το Αιγαίο: μια διασκορπισμένη πόλη», 10^η Διεθνής Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, Αθήνα 2006, σελ 435.

[32] MAS Context, quarterly journal, ό.π., προσπ. 25-4-2015.

[33] GreekArchitects.gr, Το e-περιοδικό για την αρχιτεκτονική, http://www.greekarchitects.gr, Αφιερόματα, Δημήτρης Πικιώνης, προσπ. 25-4-2015.

[34] Φιλιππίδης Δ., Τέχνες Ι: Εικαστικές Τέχνες, Επισκόπηση της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας. Ιστορία της Ελληνικής και Πολεοδομίας, ΕΑΠ, Πάτρα 2001, σελ. 138.

ΕΛΠ12- 4η 2014-2015

*Δημήτρης Β. Καρέλης

Συγγραφέας -Αρθρογράφος - Πολιτισμολόγος,

Πτυχιούχος του τμήματος Σπουδών στον Ελληνικό Πολιτισμό

της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών του ΕΑΠ.